Klasa: Magnoliopsida
Rząd: Sapindales
Rodzina: Zygophyllaceae
Rodzaj: Bulnesia ssp.
Gatunek: Bulnesia sarmientoi Griseb
Nazwy potoczne:
- Palo Santo [Argentyna i Paragwaj],
- guayacán [Bolivia],
- yvyrá ocaí, jooc [Nivacle – narzecze Indian z Gran Chaco na styku granic Arg. Par. Bol.],
- meemok [Maskoy – narzecze z Chaco],
- ticiyuk [Maká – jezyk matacoa]
Rodzaj Bulnesia zawiera 11 odkrytych do tej pory gatunków.
W Paragwaju są trzy:
- B. sarmientoi (Palo santo),
- B. foliosa,
- B. bonariensis.
Drzewo zrzuca liście w porze suchej, ma prosty pień, osiąga wysokość 25-30 metrów i średnicę do 80-90 cm. Kora jest przesycona gęstym sokiem żywicopodobnym. Pojedyncze kwiaty są bardzo nietrwałe, biało-żółtawe. Owoce to skrzydlaki jak „noski” u naszych klonów. Są zatem wiatrosiewne – roznoszone przez wiatr.
Drewno: biel jasna, żółtawa, twardziel bardzo różnorodna kolorystycznie, zielonkawa, niebieskawo-zielona, często brązowa. Drewno o drobnej strukturze, z przepięknym rysunkiem i delikatnym połyskiem.
Palo Santo, wysycone szczawianem wapnia, jest jednym z najtwardszych i najcięższych gatunków drewna na świecie, metr sześcienny waży ponad tonę: 1100 – 1280 kg. Trwałość tego drewna jest wręcz przysłowiowa, jest ono przesycone naturalnymi olejami we włóknach drzewnych w około 15% i nie wymaga żadnej impregnacji. Jest ono naturalnie odporne na ataki owadów czy grzybów.
Pachnie żywicznie, cytrusowo, wyjątkowo mocno i przyjemnie. Ten wonny olej jest znany pod nazwą guayacol i do niedawna był eksportowany w postaci stałej jako esencja do produkcji perfum, głównie do Niemiec i Stanów Zjednoczonych.Aromat długo utrzymuje się w drewnie.
Gatunek ten należy do grupy wolnorosnących, choć brak dokładnych danych pomiarowych. W pierwszych latach rośnie 15-40 cm na rok, a na grubość przyrasta 1-2 cm rocznie, kiedy wzrost na wysokość jest już praktycznie zakończony.
Występowanie i zastosowanie
Argentyna – gatunek był do niedawna silnie eksploatowany, siedliska są obecnie chronione, a przemysłowe użytkowanie zakazane.
Boliwia – niewielkie ilości Palo Santo na południu kraju.
Paragwaj – najszersze występowanie. Użytkowane przez ludność lokalną do celów medycznych (wywar z kory na dolegliwości żołądkowe, esencja na zranienia, okłady na bóle mięśni), przy wyrobie rękodzieła (drewno) i konstrukcji cięższych.
Drewno, kora i żywica Palo Santo znajdują różne zastosowania. Ze względu na odporność na zgniliznę, drewno jest używane jako pale grodzeniowe i szkielety domów i bale podtrzymujące dachy, kładki, etc. Wyrabia się z niego węgiel drzewny. Z zastosowań drobniejszych: dzbanki, guampy [naczynia do yerba mate], fajki, kule toczone do gry w bule, moździerze do ucierania nasion i ziół, i mniejsze meble, szafki, stoły.
Podobieństwo do gwajaka [Guaiacum sanctum]
Zawsze mnie uczono, że gwajak to najtwardsze drewno na świecie. Ze względu na wyjątkową twardość i odporność na czynniki korodujące jak słona woda, jednym z zastosowań tego gatunku było wykładanie łoża śruby w konstrukcji statków oceanicznych. Drewniane części będące cały czas pod wodą bez impregnacji! Na terenach występowania Palo Santo, nazwa potoczna jest używana wymiennie, guayacán, santo, palo santo. Obydwa gatunki należą do tej samej rodziny, naturalnie zaimpregnowane substancjami oleistymi i są bardzo zbliżone pod względem właściwości.
Nadmierna eksploatacja gwajaka poskutkowała włączeniem go w 2003 roku do Aneksu II CITES (międzynarodowej konwencji dotyczącej ochrony gatunków zagrożonych). To natychmiast zwiększyło zapotrzebowanie na paragwajskie Palo Santo, zwłaszcza po argentyńskim wniosku o wciągnięcie tego gatunku do Aneksu II. Od czerwca 2010 roku CITES wprowadziła zakaz eksportu drewna okrągłego, okleiny, sklejki, ekstraktów, pyłu, olejów z Palo Santo.
Jedynym wyjątkiem są produkty rękodzielnicze wykonywane przez społeczności lokalne. Rękodzieło jest wyłączone z zakazu CITES, co nie jest równoznaczne z dowolnym użytkowaniem gatunku na terenie kraju. Jego pozyskanie jest ściśle kontrolowane i reglamentowane, a eksport jest możliwy tylko po przedstawieniu dokumentów poświadczających pochodzenie z konkretnej koncesji i zezwolenia eksportowego na daną partię towaru.
Ciekawostki związane z Palo Santo
Głównym eksporterem esencji z Palo Santo guayacolu są mennonici – niemieccy koloniści z Gran Chaco. Jednym z głównych produktów wytwarzanych z tego oleju jest aromatyczne mydło.
Palo Santo jest też składnikiem spirali odstraszających moskity. Nie mniej jednak, dużo prościej jest zwłaszcza w terenie, po prostu rozpalić ognisko z tego drewna.
Żywicą pokrywa się też gliniane naczynia, które po wyschnięciu są podgrzewane ponownie, aby uzyskać ładny, ciemnobrązowy kolor.
Żywicę z wiórów drzewnych wykorzystuje się przy produkcji lakierów i farb.
Lud qom rzeźbi w Palo Santo postaci znanych im zwierząt; pancerników, żółwi, tapirów i ptaków np. gadających papug. Liście, kwiaty i nasiona są silnie toksyczne dla bydła domowego.
Indianie Lengua-Maskoy wierzą, że ognisko z Palo Santo odstrasza złe duchy i uniemożliwia im zbliżenie się do domu. Przypisują mu tę właściwość ze względu na wyjątkową jasność płomieni tego drewna. Całe plemię używa niemal wyłącznie Palo Santo jako drewna opałowego. Jeżeli ktoś z wioski widział złego ducha lub miał kontakt z osobą, która go widziała, cała osada jest okadzana dymem z Palo Santo.
To drzewo jest także obecne w ceremonii zawarcia małżeństwa. Para powinna posadzić sadzonkę Palo Santo bez obecności żadnego świadka – tylko oni dwoje. To łączy ich losy w związku, który będzie trwał wiecznie.
Stare pnie Palo Santo często są puste w środku i wypełniają się wodą podczas pory deszczowej, co pozwala im znosić porę suchą, dość intensywną na terenie Gran Chaco.
Plemię Lengua-Maskoy często korzysta z tego zapasowego zbiornika wody, kiedy ich własne zapasy się kończą. Nivacle wręcz przeciwnie – nigdy nie dotykają tej wody. Duże zwierzęta nie mogą korzystać z tych zapasów, puste pnie są za wąskie. Indianie piją ją używając rurek.
Indianki używają naparu jako środka antykoncepcyjnego.
Autor: Marcin Makocki
